" ايها الناس ! برويد اتم شناسی ياد بگيريد " تا ما امروز ياد بگيريم‏
؟ می‏گوييم پيغمبر چنين چيزی نگفته ، لازم هم نبوده بگويد ولی پيغمبر چيزی‏
گفته كه اگر بخواهيم به آن عمل كنيم ، بايد اين مقدمه را هم انجام بدهيم‏
، چون روح اين حكم آن است .
آنگاه فتواها فرق می‏كند مجتهد وقتی كه می‏خواهد فتوا بدهد كه فلان علم‏
واجب است ، بايد [ در مورد ] علم زمان خودش فتوا بدهد و مجتهد ديگر هم‏
[ درباره ] علم زمان خودش از اين نظر فتوای مجتهدها در هر زمانی تغيير
می‏كند بدون آنكه در آن دستوری كه روح اسلام است كوچكترين تغييری پيدا شده‏
باشد ، چون اينها - همان طوری كه قبلا عرض كرديم - به شكل اجرايی بر
می‏گردد شرط اصلی در همه اينها ، اجتهاد و استنباط صحيح يعنی دخالت صحيح‏
عقل است علمای امت - كه در اسلام وظايف بسيار سنگينی به عهده شان‏
گذاشته شده - هستند كه بايد اين پيچ و لولاها را گردش دهند و به حركت‏
درآورند آنها هستند كه بايد بفهمند واجب كفايی در چيست ، و آنها هستند
كه بايد خصوصيات زمان خودشان را تشخيص دهند و بعد بگويند آن واجب‏
كفايی اسلام ، در اين زمان با اين وسائل انجام می‏شود و در زمان ديگر با
وسائل ديگر ، اينها را به حسب زمانها تشخيص بدهند پس معلوم می‏شود
اجتهاد و عقل نقشی بسيار اساسی در اين مسائل دارد .
مثال ديگر : اسلام راهی باز كرده است به نام باب " تزاحم " ، ريشه‏
اش هم اين است كه احكام اسلام زمينی است ، يعنی بر اساس يك سلسله‏
مصالح است و حدود و درجه آن مصالح را يا خود اسلام بيان كرده كه اين در
چه درجه است ، آن در چه درجه ، يا اگر بيان نكرده ما به حكم دليل عقل‏
می‏توانيم بفهميم كه اين در

چه درجه است ، آن در چه درجه پيغمبر فرمود : " « اذا اجتمعت الحرمتان‏
طرحت الصغری للكبری » " وقتی كه دو امر محترم - به صورت واجب باشد يا
به صورت حرام - در يك جا جمع شد ، كوچكتر را به خاطر بزرگتر بايد رها
كرد در مواردی كه حرمتها با يكديگر می‏جنگند ، تزاحم پيدا می‏كنند ، يعنی‏
امر داير است ميان دو حكمی كه اسلام دارد و ما عملا بايد يكی از آن دو حكم‏
را رها كنيم تا حكم ديگر را حفظ كنيم ، اينجا وظيفه مجتهد است كه تشخيص‏
صحيح داشته باشد تا مهمتر را بگيرد و مهم را رها كند اسمش را می‏گذارند
" اهم و مهم " ، ميان مهم و اهم ، اهم را بگيرد و مهم را رها كند .
خطر اجتهادهای سوء هم در همين جا پيدا می‏شود چه بسا مجتهدی كه مهم را
از اهم تشخيص نمی‏دهد ، اهم را رها كند ، مهم را بگيرد ، گاهی واجب را
رها كند ، مستحب را بگيرد ، و گاهی حرامی را رها كند و مكروهی را بگيرد
يكی از انحرافات بزرگی كه در جامعه مسلمين رخ می‏دهد و رخ داده همين است‏
شعری از قديم هست كه می‏گفتند : . . .

گاهی در جامعه - وقتی كه تربيتش غلط باشد - حساسيتهايی برای بعضی‏
مستحبها به وجود می‏آيد كه مردم واجبهايشان را ترك می‏كنند ، به سنت‏
می‏چسبند ، و گاه حساسيتهايی نسبت به برخی مكروهها پيدا می‏شود كه مردم‏
صدها حرام را فدای يك مكروه می‏كنند آنهايی كه متصدی تربيت صحيح جامعه‏
هستند بايد مراقب اين امور باشند .

فرض كنيد ما می‏خواهيم يك زيارت مستحب سيدالشهدا برويم بگذريد از
اين مطلب - عقيده شخصی من هم اين است - كه همان زيارت سيدالشهدا ممكن‏
است در شرايط مخصوصی واجب هم بشود ( و همين مثال را فقها ذكر كرده اند
) به حسب اين كه زمانی ارزش زيارت امام حسين ، ارزش زنده كردن مكتب‏
امام حسين آنقدر بزرگ می‏شود كه به حد وجوب می‏رسد ، ولی زمانی هم در حد
يك مستحب عادی است حال در وقتی كه در حد همان مستحب اصلی عادی است ،
ما می‏خواهيم برويم زيارت امام حسين بدون شك در اسلام دروغ گفتن حرام‏
است ( 1 ) ، می‏خواهيم خواهيم يك زيارت عادی كربلا برويم و برگرديم ،
خصوصا زيارتهای ما كه می‏دانيد چقدر هم ارزش دارد ! به خاطر يك زيارت ،
در گذرنامه گرفتن چند تا دروغ می‏گوييم ! پولمان را بخواهيم تبديل كنيم ،
چند تا دروغ ديگر می‏گوييم ! برای اينكه اين سنت را به جا بياوريم ، صد
تا دروغ ممكن است بگوييم و بعد بگوييم چون دروغ در راه دين است ، جايز
پاورقی :
. 1 دروغی كه در اسلام حرام است گاهی به خاطر مصلحتی بزرگتر از دروغ‏
نگفتن ، نه به خاطر منفعت ، [ واجب می‏شود ] مصلحت يعنی آنچه كه مورد
نظر اسلام است ، منفعت يعنی آنچه كه مورد نظر من است دروغ را به خاطر
مصلحت بزرگ اجتماعی نبايد گفت و اساسا جامعه با دروغ اداره نمی‏شود ولی‏
گاهی به خاطر مصلحت بايد دروغ گفت ، مثلا ستمگری از شما در مورد مظلومی‏
- كه به هيچ وجه ريختن خونش جايز نيست ، بلكه هر جور هست بايد او را
حفظ كرد - می‏پرسد كه از او اطلاعی داری يا نه ؟ شما هم اطلاع داريد اگر
گفتی اطلاع دارم و راست گفتی ، می‏گويد : حال كه اطلاع داری ، می‏دانی الان‏
او كجاست ؟ حال اينجا بايد راست گفت يا دروغ ؟ يعنی از اين دو حرمت ،
جان يك بی گناه و مخصوصا يك مجاهد بسيار عظيم و پر ارزش را حفظ كنيم‏
يا راستی را ؟ [ اسلام ] می‏گويد جان او را حفظ كنيد .

است . نه ، خود دروغ هم ، جزو دين است كه نبايد گفت ما بايد ببينيم كه‏
الان از نظر اسلام ارزش اين مستحب و سنتی كه می‏خواهيم انجام بدهيم ، چقدر
است ؟ آيا واقعا اين زيارت رفتن از نظر اسلام آنقدر ارزش دارد كه ما صد
تا دروغ بگوييم يا نه ؟
گاهی حساسيت مردم نسبت به دروغ نگفتن كم می‏شود و كم می‏شود و نزديك‏
به صفر [ می‏رسد ] و حساسيتشان نسبت به زيارت رفتن آنقدر زياد می‏شود و
زياد می‏شود كه به حد يك واجب درجه اول [ می‏رسد ] ولی اصل مطلب درست‏
است ، كلی مطلب درست است .
تشخيص اين [ موضوع ] با كيست ؟ باز با همان رهبران اجتماع است كه‏
اينها را درجه بندی كنند و در اختيار مردم بگذارند و بگويند دروغ را به‏
خاطر هر چيزی نمی‏شود گفت مگر به خاطر فلان چيز و فلان چيز و . . .
به هر حال باب تزاحم يعنی باب جنگ مصلحتهای جامعه در اينجا يك فقيه‏
می‏تواند فتوا بدهد كه از يك حكم به خاطر حكم ديگر عملا دست بردارند ، و
اين نسخ نيست .
زمانی [ می‏خواستند ] اين خيابانی را كه در قم از كنار ابن بابويه‏
می‏گذرد و تا پايين شهر و مسجد جمعه می‏رود [ احداث كنند ] ، از مرحوم‏
آقای بروجردی سؤال كردند كه اين كار را بكنيم يا نكنيم ؟ چون آن زمان‏
بدون اجازه ايشان اين جور كارها صورت نمی‏گرفت [ ايشان ] گفتند : " اگر
مسجدی خراب نمی‏شود مانعی ندارد ، اين كار را انجام دهيد پول مالكها را
هم بدهيد " .
بديهی است كه اين تصرف است و حال آن كه اصل اسلام [ می‏گويد ] - و
آقای بروجردی از هر كسی بهتر می‏دانست - كه وقتی

كسی مالك خانه‏ای هست ، بدون رضای او نمی‏شود [ آن را تصرف كرد ] و وقتی‏
دولت يا غير دولت به او گفتند خانه ات را به ما می‏فروشی يا نه ، كه‏
می‏خواهيم خرابش كنيم ؟ و او گفت من نمی‏خواهم خانه پدريم را بفروشم ،
كسی حق ندارد به او [ زور ] بگويد و لو بخواهند صد برابر بخرند ولی وقتی‏
كه مصلحت يك شهر ايجاب می‏كند كه خيابانی احداث شود [ ديگر رضايت او
شرط نيست ] ، گفتيم " مصلحت يك شهر " نه به خاطر اين كه فقط شهر
زيبا بشود ، به خاطر چيزهای ديگر ، مثلا در اين كوچه ها و پس كوچه ها -
كه با شرايط قديم جور شده - احيانا مريضی پيدا می‏شود يا می‏خواهند زنی را
كه می‏خواهد وضع حمل كند به بيمارستان ببرند ، اگر خيابانی كشيده شده باشد
، می‏توانند با تاكسی در ظرف مدت سه دقيقه به بيمارستان برسانند ، ولی‏
در آن كوچه پس كوچه ها اگر بخواهند با گاری و الاغ و ببرند يك ساعت طول‏
می‏كشد و احيانا ممكن است [ بيمار ] از بين برود مسلم اينجا مصلحت اقتضا
می‏كند كه اين وسائل برای رفاه او فراهم بشود در زمان قديم چنين مصلحتی‏
وجود نداشت ، يعنی خراب كردن خيابان چنين منافع اساس حكم می‏كند كه‏
مصلحتهای كوچكتر را بايد فدای مصلحتهای بزگتر كرد بزرگی را برای مسلمين‏
در برنداشت ، ولی امروز كه خراب كردن خانه ها برای ايجاد خيابان چنين‏
مصلحت بزرگی دارد ، فقيه است كه بر اين اساس حكم می‏كند كه مصلحتهای‏
كوچكتر را بايد فدای مصلحتهای بزرگتر كرد .
وضع ماليات هم از اين قبيل است وضع ماليات يعنی " به خاطر مصالح‏
عمومی ، قسمتی از اموال خصوصی را جزو اموال عمومی قرار دادن " اگر واقعا
نيازهای عمومی اقتضا می‏كند كه بايد ماليات تصاعدی وضع كرد و حتی [ اگر ]
ضرورت تعديل ثروت

اجتماعی ايجاب می‏كند كه ماليات به شكلی وضع شود كه از مجموع در آمد ،
مثلا فقط صدی پنج آن به دست مالك اصلی برسد و صدی نود و پنج گرفته شود ،
بايد چنين كرد ، و حتی اگر مصلحت جامعه اسلامی اقتضا می‏كند كه از يك‏
مالك به طور كلی سلب مالكيت شود ، [ حاكم شرعی ] تشخيص داد كه اين‏
مالكيت كه به اين شكل در آمده ، غده سرطانی است ، به خاطر مصلحت‏
بزرگتر می‏تواند چنين كاری را بكند .
اين كبرای كلی خيال نكنيد كه در اين كبرای كلی كسی شك دارد هيچ فقيهی‏
در اين كبرای كلی شك ندارد كه به خاطر مصلحت بزرگتر اسلام بايد از
مصلحت كوچكتر دست برداشت و به خاطر مفسده بزرگتری كه اسلام دچارش‏
می‏شود ، بايد مفسده های كوچكتر را متحمل شد در اين [ مطلب ] احدی شك‏
ندارد ، اگر می‏بينيد [ به آن ] عمل نمی‏شود ، به اسلام مربوط نيست ، يا به‏
اين [ دليل ] است كه فقيه زمان مصالح را تشخيص نمی‏دهد ، يا فقيه زمان‏
خوب تشخيص می‏دهد ولی از مردم می‏ترسد ، جرات نمی‏كند باز هم تقصير اسلام‏
نيست ، فقيه شهامتی را كه بايد داشته باشد ندارد ولی حكم اسلام اين است‏
اسلام چنين راه درستی را باز كرده است پس ببينيد اينها تغيرهايی است در
داخل قوانين اسلام به حكم خود اسلام ، نه تغييری كه ديگری بخواهد بدهد ،
نسخ نيست ، تغيير قانون است به حكم قانون .
راه ديگر - كه چيز عجيبی هم هست - [ اين است كه ] در متن قوانين اسلام‏
يك سلسله قوانين وضع شده كه كارشان كنترل قوانين ديگر است من خيال‏
نمی‏كنم كه در هيچ سيستم قانونگذاری ديگری چنين تعبيه بسيار عالی در متن‏
خودش شده باشد كه آن را

قابل انعطاف كند در مقالاتی كه در مجله زن روز می‏نوشتم ، سه مقاله تحت‏
عنوان " اسلام و مقتضيات زمان " نوشتم ، آنجا تعبير كردم كه اسلام برای‏
اين قوانين كنترل كننده ، حق و تو قائل شده است .
فقها تعبير بسيار زيبايی پيدا كرده اند كه از شيخ انصاری است از زمان‏
ايشان در طرز استنباط تغييرات بسياری پيدا شده است آنچه هم كه ايشان‏
گفته ، كشف است ، چيزی از خودش جعل نكرده .
قبل از ايشان قوانينی را كه ناظر به يكديگر بودند ، فقط به دو سه شكل‏
بيان می‏كردند ، می‏گفتند اگر قانونی با قانون ديگر تصادم داشته باشد ، يا
به شكل نسخ است كه آن را نسخ می‏كند ، يا به شكل تخصيص است [ و يا به‏
شكل تقييد ] .
تخصيص يعنی از عموم و كليت آن [ قانون ] بعضی افراد استثنا می‏شوند
مثالی كه خودشان ذكر می‏كنند - كه مثال شرعی نيست ، مثال عرفی است - اين‏
است كه می گويند اگر [ شارع ] گفت " اكرم العلماء " علما را احترام‏
كن ، وقتی كه گفت عالم ، اين عموم دارد و هر عالمی را [ در بر ] می‏گيرد
بعد می‏آيد در ميان عالمها يك عده را استثنا می‏كند ، مثلا می‏گويد " الا
موسيقی دانان " اين استثناست اين را می‏گويند تخصيص .
" تقييد " با " تخصيص " نزديك است ولی عين آن نيست ، می‏گفتند
مثل اين كه يك طبيعتی را ذكر می‏كند ، می‏گويد اگر فلان عمل را مرتكب شدی‏
، كفاره بده كفاره‏ات اين است كه بنده آزاد كنی بعد در يك دليل ديگر
برای بنده يك صفت ذكر می‏كند ، می‏گويد بنده مؤمن آزاد كن آنجا گفته "
بنده آزاد كن " ، مطلق گفته است ، اينجا می‏گويد : " بنده مؤمن آزاد كن‏
" يعنی صفت برايش ذكر

كرده . اين تقييد است ديگر بيش از اين نمی‏گفتند .
شيخ انصاری گفت : نه ، گاهی دليلی بر دليل ديگر حاكم است ، نه ناسخ‏
او ، نه مخصص او و نه مقيد اوست ، حاكم بر اوست و بر او حكومت می‏كند
حكومت ، نوعی تفسير است ، به شكل ديگری است ، روحش همان روح تخصيص و
تقييد است ، ولی زبانش با او فرق می‏كند مثلا می‏گويد " هر عالمی را
اكرام كن " ، بعد نمی‏آيد استثنا كند بگويد " مگر علمای نحو را " بلكه‏
اين جور می‏گويد " نحوی كه عالم نيست " مثال بهترش اين است كه می‏گويد
: " اگر در نماز شك بين اقل و اكثر كردی ، بنا را بر اقل بگذار ، بعد
هم چنين نماز احتياطی انجام بده " ، بعد می‏گويد : " ولی شك كثير الشك‏
كه شك نيست " ، نمی‏گويد " الا كثير الشك " ، می‏گويد شك كثير الشك‏
كه شك نيست اصلا انكار می‏كند كه اين شك باشد نمی‏خواهد بگويد واقعا شك‏
نيست ، زبانش زبان انكار است .
بعد [ شيخ انصاری ] گفت : ما بسياری از چيزها در لسان اسلام داريم كه‏
زبانش ، زبان تفسير است ، حال در زبان تفسير ، گاهی فردی را موضوعا
خارج می‏كند و گاهی فردی را موضوعا داخل می‏كند .
در قديم هم قواعد كنترل كننده را كشف كرده بودند ، ولی طرز تصرف‏
قواعد كنترل كننده را كه به شكل حكومت است به اين صورت بيان نمی‏كردند
، به نحو ديگری می‏گفتند .
اسلام قاعده‏ای به نام " لاضرر " و قاعده‏ای به نام " لاحرج " وضع كرده‏
است اين قاعده بر تمام قواعد و قوانينی كه اسلام در عبادات ، معاملات و
در هر مورد [ ديگر ] وضع كرده ، حاكم و ناظر است در يك جا می‏گويد : "
« اذا قمتم الی الصلوش فاغسلوا »

« وجوهكم و ايديكم الی المرافق »" ( 1 ) خواستيد نماز بخوانيد ، وضو
بگيريد . اين قانونی است در عبادت جای ديگر می‏گويد : " « ما جعل عليكم‏
فی الدين من حرج " ( 2 ) و يك جا می‏گويد : " « لا ضرر و لا ضرار فی‏
الاسلام » " ( 3 ) در اسلام ضرر و ضرار نيست گفته ما وضو بگيريم ، من اگر
بخواهم آب به دستم بزنم برايم ضرر دارد " لاضرر " می‏گويد " وضو نگير
" ، يعنی اينجا قانون وضو را كنترل و محدود می‏كند آيه ديگر می‏گويد : "
« كتب عليكم الصيام كما كتب علی الذين من قبلكم »" : " لاضرر "
می‏گويد " ولی نه ضرر " يعنی آن قانون را محدود می‏كند به آنجا كه روزه‏
برای من ضرر نداشته باشد .
ممكن است بگوييد نظر افراد در تشخيص ضرر فرق می‏كند " فرق می‏كند "
غير از اين است كه واقعيت زمان متغير باشد يك وقت است كه اطبا يا
خود شخص درك نمی‏كنند كه روزه برای او ضرر دارد ، يك روزی كس ديگری‏
درك می‏كند يك دهاتی تا وقتی كه روزه او را بيهوش نكند و به تب چهل‏
درجه گرفتار نشود ، فكر نمی‏كند برايش ضرر دارد ، اما يك نفر طبيب‏
متخصص ممكن است بگويد آقا اين روزه‏ای كه تو امروز می‏گيری و هيچ [ دردی‏
] هم احساس نمی‏كنی [ برايت ] ضرر دارد ، من می‏دانم كه تو زخم معده داری‏
، امروز كه روزه بگيری ، دو ماه ديگر اثر ضرر روزه برايت پيدا می‏شود ،
پس اين روزه برای تو ضرر دارد يك قدری تشخيصش
پاورقی :
. 1 مائده / . 6
. 2 حج / . 78
. 3 [ حديث نبوی ] .

عميق تر و دقيق تر است ، ولی به هر حال اسلام گفته اگر روزه ضرر داشته‏
باشد [ حرام است ] .
اين قواعد كنترل كننده : قاعده حرج و قاعده ضرر و يك سلسله قواعد ديگر
، قوانين را كنترل می‏كند و لذا در موارد مختلف تغيير می‏دهد در يك زمان‏
، ممكن است دستوری به حكم قانون ضرر برداشته شود ، به حكم قانون حرج‏
برداشته شود ، در يك مكان ، در شرايط مختلف ممكن است [ بعضی دستورات‏
] برداشته شود .
اين هم عاملی است كه نرمش و انعطافی در قانون اسلام ايجاد می‏كند و آن‏
را با شرايط مختلف ، قابل انطباق می‏كند [ اسلام ] سرسختی نشان نمی‏دهد [
كه بگويد وقتی ] گفتم وضو ، بمير و بدم بايد وضو را بگيری ، روزه ، بمير
و بدم روزه را بگير ، نماز ، بمير و بدم نماز بخوان نه ، اين جور نيست .
عامل ديگر ، اختيارات حاكم شرعی است بلا تشبيه همين طور كه در قوانين‏
بشری می‏بينيد در اكثر كشورها قوانين را قوه مقننه وضع می‏كند و در اختيار
قوه مجريه می‏گذارد ولی در مواردی مصلحت چنين اقتضا می‏كند كه برای هميشه‏
يا به طور موقت ، قوه مقننه اختيار را به قوه مجريه بدهد و بگويد اين را
در اختيارات خودت عمل كن ( خيلی اوقات ديده ايم كه مجلس يا مجلسين ،
اختياراتی به دولت می‏دهند ، يعنی ديگر قانون وضع نمی‏كنند ، می‏گويند تو
اينجا با تشخيص خودت عمل كن اصل كار منطقی است ، من به موردش كار
ندارم ) يا در بعضی از قوانين دنيا ، در بعضی مسائل به طور كلی به يك‏
مقام اختيارات می‏دهند ، مثل اختياراتی كه رئيس جمهور آمريكا به حسب‏
قوانين دارد مگر اينكه بعد كنگره آن اختيارات را از او بگيرد ، ابتدائا
اختيارات را به او می‏دهند ، [ آری ، بلا تشبيه

همين طور كه در قوانين بشری چنين است ] ، در اسلام يك سلسله اختيارات‏
به پيغمبر داده شده ، وحی به پيغمبر اختيار داده نه اينكه در آنجا
بالخصوص وحی نازل می‏شود در مسائل اداره جامعه اسلامی غالبا چنين است ،
پيغمبر طبق اختيارات خودش عمل می‏كند ، و لهذا مجتهد بايد تشخيص بدهد
كدام كار پيغمبر به وحی بوده و كدام كار پيغمبر به موجب اختيار او ، كه‏
چون به موجب اختيار خود پيغمبر بوده تابع زمان خود پيغمبر است ، زمان‏
كه عوض شد ممكن است اين جور نباشد .
مثال متعه را [ قبلا ] عرض كردم اهل تسنن اين مطلب را قبول كرده اند و
در صحيح مسلم و صحيح بخاری و مخصوصا در صحيح مسلم زياد اين روايات هست‏
كه پيغمبر اكرم در كجا متعه را اجازه داد ، در كجا منع كرد ، دو مرتبه‏
اجازه داد ، دو مرتبه منع كرد اين دليل آن است كه اصل اين كار جايز بوده‏
و از نوع زنا نبوده ، چون اگر از نوع زنا بود محال بود كه پيغمبر اجازه‏
بدهد ، چون اسلام زنا را حرام كرده است ، پس معلوم می‏شود در رديف زنا
نبوده ، امری بوده كه به حسب اصل شرع جايز بوده و در مورد يك امر جايز
است كه پيغمبر می‏تواند تحليل و تحريم كند ، يعنی يك جا آن را منع كند و
جای ديگر اجازه بدهد وقتی اجازه می‏دهد به طبع اولش اجازه داده ، وقتی‏
منع كرده ، مصلحت اقتضا كرده كه آن را منع كند .
اين اختيارات از پيغمبر به امام منتقل می‏شود و از امام به حاكم شرعی‏
مسلمين بسياری از تحريمها و تحليلهايی كه فقها كرده اند - كه همه هم‏
امروز قبول دارند - بر همين اساس بوده است ميرزای شيرازی به چه مجوز
شرعی تنباكو را تحريم كرد ، آن

هم تحريم موقت ؟ اگر كشيدن تنباكو حرام بود ، هميشه حرام است ، چرا
می‏گويد " اليوم حرام است " ؟ " اليوم " ( 1 ) ندارد ، " المس " (
2 ) هم همين جور بوده ، و چرا بعد از مدتی خودش تحليل كرد ؟ اين به‏
موجب آن بود كه ميرزای شيرازی می‏دانست كه حاكم شرعی ، يك سلسله‏
اختيارات دارد و به موقع می‏تواند از آن استفاده كند ، به موقع می‏تواند
امری را كه در اصل شرع حرام نشده ، يا لااقل فقيه دليلی بر حرمتش ندارد ،
در مورد بالخصوص تحريم كند ( كه اين غير از آن است كه در موردی كه دليل‏
بر حرمتش دارد ، به خاطر مصلحت مهمتر تحليلش می‏كند ، آن داخل باب‏
تزاحم می‏شود ) يك [ امری ] كه در اصل شرع هيچ دليلی بر حرمت يا وجوبش‏
نيست ، نه حرام است نه واجب ، امر مباحی است ، فقيه به موجب‏
اختيارات خودش می‏تواند آن را تحريم كند ، كه مرحوم آقای نائينی در
رساله تنبيه الامة و تنزيه الملة روی اين مساله [ بحث كرده است ] (3) .
پاورقی :
. 1 امروز .
. 2 ديروز .
. 3 [ كمی از آخر اين جلسه روی نوار ضبط نشده است ] .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: